2022-09-08 07:23 aktualizacja: 2022-09-08, 11:06
II wojna światowa. Fot. Twiter/Mike Makosiej
Pod koniec II wojny światowej alianci rozpatrywali likwidację niemieckiego przemysłu, jednak w końcu zachodnia część Niemiec została objęta planem Marshalla otrzymując ok. 1,5 mld dolarów, czyli 11 proc. środków. RFN stała się jednym z głównych beneficjentów amerykańskiej pomocy dla zniszczonej wojną Europy.
Sekretarz stanu USA George Marshall 5 czerwca 1947 r. przedstawił na Uniwersytecie Harvarda plan ekonomicznej pomocy dla zniszczonej wojną Europy, będący następstwem ogłoszonej w marcu tamtego roku przez prezydenta Harry’ego Trumana tzw. doktryny powstrzymywania. Miała ona na celu przeciwstawienie się globalnej ekspansji komunizmu i Związku Radzieckiego.
W swoim wystąpieniu Marshall nie mówił otwarcie o tym, że przedstawiana przez niego propozycja politycznie skierowana jest przeciwko Moskwie.
"Logiczne jest, że Stany Zjednoczone powinny uczynić wszystko, co leży w ich mocy, żeby pomóc przywrócić światu normalne zdrowie gospodarcze, bez którego nie może być mowy o stabilizacji politycznej i zapewnieniu pokoju. Nasza polityka nie jest wymierzona przeciwko jakiemukolwiek krajowi, ale przeciwko głodowi, ubóstwu, rozpaczy i chaosowi" – podkreślał amerykański sekretarz stanu.
Podczas gdy powojenna Europa stała się bardzo ubogim kontynentem, gdzie panowała wysoka inflacja, a waluty były niewymienialne, przemysł i gospodarka amerykańska wyszły z wojny w doskonałej kondycji. USA nie miały jednak z kim handlować i groził im kryzys nadprodukcji, a gdyby zabrakło rynku zbytu dla amerykańskiego przemysłu, mogłoby dojść do kryzysu nadprodukcji takiego jak po I wojnie światowej. W interesie amerykańskim było więc pomóc odbudować się partnerom bez generowania długu i taki był cel ekonomiczny planu Marshalla.
ZSRR odrzuciło propozycję przyjęcia planu Marshalla
Celem politycznym było powstrzymanie ideologii komunistycznej, opierając się na przekonaniu, że bogata Europa będzie bardziej odporna na hasła komunistyczne niż biedna.
Plan Marshalla zaproponowano również Związkowi Radzieckiemu, jednak stawiając warunek współpracy gospodarczej oraz nieprzeznaczenia środków na zbrojenia, Stany liczyły na to, że Stalin odmówi przyjęcia pomocy. Z punktu widzenia Waszyngtonu najkorzystniejsze byłoby zaakceptowanie planu przez kraje satelickie ZSRR, by w ten sposób USA mogłyby wyciągnąć je spod zależności od Kremla.
Konsekwencją ogłoszenia przez Stany Zjednoczone propozycji pomocy gospodarczej dla Europy było zorganizowanie międzynarodowej konferencji w Paryżu, którą zaplanowano na 12 lipca 1947 r. Zaproszono na nią większość państw europejskich w tym także Polskę, której władze były początkowo pozytywnie nastawione do amerykańskich propozycji. Jednak odrzucenie przez Moskwę zaproszenia na konferencję przesądziło jednak o tym, że nie wzięła w niej udziału także Polska oraz inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej podporządkowane ZSRR.
Realizacja planu Marshalla rozpoczęła się w 1948 r. Wartość dostaw i kredytów amerykańskich dla Europy w ramach planu wyniosła ponad 13 mld dolarów (ok. 150 mld według wartości dolara z 2022 r.). Największymi beneficjentami amerykańskiej pomocy były Wielka Brytania (3,3 mld, czyli 26 proc.) i Francja (2,3 mld, 18 proc.). Następne w kolejności Niemcy Zachodnie otrzymały ok. 1,5 mld (11 proc.), a Włochy i Holandia po 1,2 mld (9 proc.). Oprócz nich w programie wzięły udział: Austria, Belgia, Dania, Grecja, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Turcja.
Uznano, że odbudowa Europy jest niemożliwa bez Niemiec, a przywrócenie dobrobytu w Europie jest ważniejsze niż pragnienie ukarania Niemców
Pomoc w ramach planu Marshalla została rozdzielona między uczestniczące państwa mniej więcej w przeliczeniu na mieszkańca, jednak większą kwotę przyznano potęgom przemysłowym, ponieważ uznano, że ich dobra kondycja jest niezbędna dla odrodzenia całej Europy Zachodniej. Nieco więcej pomocy per capita skierowano także do państw alianckich, a mniej do tych, które były częścią Osi lub pozostały neutralne (za wyjątkiem Islandii).
Po II wojnie światowej alianci nałożyli na Niemcy obowiązek reparacji w naturze zamiast odszkodowań pieniężnych i zdemontowali pozostałości niemieckiego przemysłu, torów kolejowych, przejęli również flotę handlową i zagraniczne akcje niemieckie. Później kraje zachodnie złagodziły swoje stanowisko i zastąpiły przejmowanie niemieckiego majątku korzyściami wynikającymi z planu Marshalla. Uznano, że odbudowa Europy jest niemożliwa bez Niemiec, a przywrócenie dobrobytu w Europie jest ważniejsze niż pragnienie ukarania Niemców.
Zdaniem Benna Steila, autora książki "The Marshall Plan: dawn of the Cold War" (wyd. pol. "Plan Marshalla. Postawić świat na nogi"), Niemcy były "centralnym elementem planu Marshalla". Oprócz pomocy finansowej, plan złagodził również powojenne ograniczenia nałożone na produkcję niemieckiego przemysłu ciężkiego i dozwolony poziom produkcji stali został podniesiony z 25 proc. na 50 proc. przedwojennej zdolności produkcyjnej.
Według badacza "wiarygodny amerykański parasol bezpieczeństwa dla krajów objętych planem Marshalla miał kluczowe znaczenie dla wzbudzenia zaufania i zdolności Europy Zachodniej do odbudowy po II wojnie światowej".
Joanna Baczała (PAP)
dsk/
