Współcześni polscy naukowcy, wynalazcy i ich badania

19 lutego (w dniu urodzin Mikołaja Kopernika) w Polsce obowiązuje nowe święto: Dzień Nauki Polskiej, które ma być wyrazem uznania dla dokonań polskich naukowców. Z tej okazji PAP przypomina ważne i ciekawe badania z udziałem Polaków z ostatnich lat.

KOSMOS

Dzięki polskim naukowcom na orbicie krąży już 5 satelitów. Są to dwa satelity BRITE (Lem i Heweliusz), KRAKsat, PWSat2 oraz Światowid. Polskim satelitą był również PWSat, który już zakończył swą misję. Na orbicie Ziemi realizowany jest też polsko-fiński projekt ICEYE.

Polscy naukowcy i inżynierowie pomagali w przygotowaniu sprzętu dla ważnych międzynarodowych misji kosmicznych, m.in. misji ESA do komety Rosetta (na potrzeby której wykonano w Polsce instrument o nazwie MUPUS), marsjańskiej misji InSight NASA (na potrzeby której stworzono w kraju tzw. Kreta, czyli penetrator) czy rosyjskiej misji Phobos-Grunt (dla której powstał penetrator podpowierzchniowy o nazwie CHOMIK).

Nasi naukowcy mają wkład w misję Solar Orbiter, która w lutym 2020 r. ruszyła w stronę Słońca. Naukowcy z Warszawy i Wrocławia, wraz ze Szwajcarami, Czechami, Niemcami i Francuzami, opracowali STIX - specjalny rodzaj teleskopu rentgenowskiego, który zarejestruje rozbłyski na Słońcu.

Unikalną, trójwymiarową mapę Drogi Mlecznej przedstawili naukowcy z Obserwatorium Astronomicznego UW, pracujący w ramach projektu Optical Gravitational Lensing Experiment (OGLE). Mapa dostarcza nowych informacji na temat m.in. historii naszej Galaktyki.

Odkryta w 2017 roku, pochodząca spoza Układu Słonecznego planetoida 'Oumuamua nie wiruje ruchem prostym, a raczej "koziołkuje" w przestrzeni kosmicznej - wynika z obserwacji przeprowadzonych pod kierunkiem astronomów z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

ZIEMIA

Polscy badacze poinformowali, że największy znany dotąd gad ssakokształtny, Lisiowicia bojani, żył na terenie Śląska ok. 210 mln lat temu. Pod względem masy i gabarytów blisko mu było do słoni.

Polscy paleontolodzy odkryli pod Iłżą (Mazowieckie) kości pliozaurów - potężnych drapieżników morskich żyjących w Jurze, czyli przed ok. 150 mln lat. Szczątki tych największych, jurajskich zwierząt odkryto w Europie tylko w kilku miejscach. Odkrywcami są paleontolog dr Daniel Tyborowski z Muzeum Ziemi PAN i dr. hab. Błażej Błażejowski z Instytutu Paleobiologii PAN.

Jedna z pięciu największych znanych w historii świata megapowodzi zdarzyła się w rejonie Suwałk kilkanaście tysięcy lat temu - ustalili naukowcy. Do dziś widać jej skutki. Przełomowe odkrycie naukowców z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zmienia myślenie o krajobrazie Europy Środkowej i wyjaśnia m.in. genezę jeziora Hańcza.

FIZYKA I CHEMIA

Diament, grafen, grafit, fulereny (a także nanorurki) nie są już jedynymi znanymi odmianami węgla. Zaobserwowano węgiel w kolejnej postaci: to cyklokarbon - atomowej wielkości węglowy pierścień. Odkrycie odnotowane w "Science" jest zasługą m.in. Polaka, dr. Przemysława Gawła z Uniwersytetu Oksfordzkiego.

Fotony - niemające masy i poruszające się z prędkością światła cząstki - da się sprytnymi sztuczkami "zatrzymać" i skłonić do tego, by zachowywały się jak zupełnie inne cząstki - posiadające masę i reagujące na pole magnetyczne elektrony. Wykazał to zespół kierowany przez prof. Jacka Szczytkę z UW.

TECHNOLOGIA

Komputerowe kodowanie ANS (z ang. Asymmetric Numeral Systems) to wynalazek dr. Jarosława Dudy z UJ. Jest ono powszechnie dostępne w oprogramowaniach komputerowych na całym świecie. Pozwala na kompresję danych m.in. w komputerach i innych urządzeniach elektronicznych. Dzięki tej metodzie szybkość i efektywność przepływu informacji drogą elektroniczną wzrosła aż 30 razy.

Polska wynalazczyni Marta Karczewicz całą karierę zawodową poświęciła pracy nad rozwojem technologii kompresji wideo. Dzięki setkom opracowanych przez nią rozwiązań możemy dziś oglądać przez internet filmy o wysokiej jakości obrazu, prowadzić wideokonferencje czy korzystać z rzeczywistości wirtualnej i rozszerzonej na urządzeniach mobilnych. Za każdym razem, gdy plik wideo jest przesyłany za pośrednictwem serwisu internetowego lub sygnału telewizyjnego, jest on prawdopodobnie kodowany przy użyciu standardu Advanced Video Coding (AVC), do opracowania którego przyczyniła się Polka.

W Centrum Nauki Kopernik, na liściach szpinaku wyhodowano mięso kurczaka (na celulozowym szkielecie z liścia szpinaku umieszczono w dumie 2 mln komórek mięśniowych kurczaka). Eksperyment ten miał pokazać, że produkowanie mięsa bez cierpienia zwierząt - na szalce w laboratorium - nie jest odległą przyszłością. Stanisław Łoboziak z CNK, który taki liść wyprodukował, wspominał, że produkt pod względem konsystencji przypomina wodorosty i ma słonawy posmak.

PRZYRODA

Ok. 631 mln ssaków i niemal 144 mln ptaków pada w Polsce co roku ofiarą kotów - oszacowali naukowcy z SGGW, IBL w Raszynie i IBS PAN w Białowieży. Podkreślają, że aktywność tych drapieżników w skali kraju negatywnie wpływa na bioróżnorodność, np. na zagrożone gatunki ptaków.

Polscy naukowcy - Agnieszka Górecka, Aleksandra Urbanek i Tomasz Paterek - znaleźli się W 2019 roku wśród laureatów Ig Nobli w dziedzinie biologii. Wraz z badaczami z Australii, Bułgarii, Chin, Singapuru i USA dowiedli, że martwe karaluchy amerykańskie mają inne właściwości magnetyczne, niż żywe. Może to wskazywać na znaczenie pola magnetycznego w życiu owadów. Ig Noble to humorystyczne odpowiedniki Nagród Nobla - przyznawane są za osobliwe prace naukowe, które "najpierw śmieszą, a potem skłaniają do myślenia".

Śmieszą i skłaniają do myślenia również inne badania z udziałem Polaków, dotyczące magentyzmu: psy faktycznie kierują się w magnetycznym kierunku północ-południe podczas defekowania. Preferencję tego kierunku może jednak zaburzyć obecność w pobliżu nawet niewielkiego magnesu. Prawdopodobnie zmysł magnetyczny psów jest bardzo czuły - sugeruje zespół naukowców z Polski (Uniwersytet Adama Mickiewicza i Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu) i Izraela (University of Beer-Sheva).

NAUKI HUMANISTYCZNE

Najstarsze szczątki człowieka na terenie Polski mają ponad 100 tys. lat. Są to kości dłoni należące do neandertalskiego dziecka, które zostały przetrawione przez dużego ptaka - ogłosił w 2018 r. prof. Paweł Valde-Nowak z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jego zespół znalazł szczątki w Jaskini Ciemnej (woj. małopolskie).

Setki malowideł naskalnych, z których najstarsze mogą mieć nawet kilkanaście tysięcy lat, odkrył polski archeolog Maciej Grzelczyk z UJ na terenie rezerwatu Swaga Swaga w Tanzanii. Wśród najciekawszych są wizerunki przedstawiające meteory lub komety.

NAUKI SPOŁECZNE

Ekonomistka dr hab. Anna Matysiak z UW - laureatka grantu ERC Consolidator Grant - bada, jak na decyzje o posiadaniu dzieci wpływają zmiany zachodzące na rynku pracy. Badaczka analizuje, jak zmienia się podejście do rodziny w kontekście globalizacji czy zmian technologii. Badania wykona w krajach Unii Europejskiej, USA i Australii.

Badania polskiego zespołu pokazały bezpośredni związek między miłością i liczbą dzieci. Okazuje się, że zaangażowanie w relację z partnerem ma korzystny wpływ na sukces reprodukcyjny. Na przykładzie ludu z Tanzanii m.in. polscy badacze z zespołu prof. Piotra Sorokowskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego zbadali, czy w kulturach tradycyjnych pary, które rzeczywiście się kochają, mają więcej dzieci.

MEDYCYNA I NAUKI O ZDROWIU

Kompulsywne zachowania seksualne w czerwcu br. po raz pierwszy pojawiły się w klasyfikacji chorób Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Trafiły tam m.in. dzięki badaniom zespołu psychologa dr hab. Mateusza Goli nad podstawami tego zaburzenia.

Pierwszy na świecie zabieg wewnątrznaczyniowego podania leku do złośliwego guza mózgu pod kontrolą rezonansu magnetycznego przeprowadzili w listopadzie 2017 r. Polacy. Dr Michał Zawadzki ze szpitala MSWiA w Warszawie oraz prof. Mirosław Janowski z Johns Hopkins University w USA, którzy wykonali zabieg, twierdzą, że metoda ta może zrewolucjonizować leczenie guzów mózgu.

Polscy naukowcy z zespołu prof. Jakuba Gołąba z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego odkryli nowy mechanizm, którym posługują się komórki nowotworowe, by oszukać układ odpornościowy. Komórki raka mogą wysyłać do węzłów chłonnych "złośliwe oprogramowanie" blokujące działanie limfocytów. Trwają już prace nad terapią wykorzystującą tę wiedzę.

Mniej więcej 30 procent ciąż ulega poronieniu we wczesnym rozwoju. Polka prof. Magdalena Żernicka-Goetz z Uniwersytetu Cambridge bada mechanizmy rozwoju zarodków - m.in. dialog między genami a cytoplazmą. Jej odkrycia mogą pomóc w zapobieganiu anomaliom rozwojowym u ludzi.

Immunolog prof. Piotr Trzonkowski jako pierwszy zastosował limfocyty T regulatorowe (TREG) do walki z chorobami autoimmunologicznymi np. cukrzycą typu 1, stwardnieniem rozsianym. W efekcie poprawa stanu zdrowia pacjentów jest spektakularna. (PAP)

Autorka: Ludwika Tomala

lt/ zan/