"Prawie na pewno nie istnieje". Dziś pokaz zaginionego 80 lat temu filmu "Europa"

Jak podaje Instytut Pileckiego, "Europa" jest jednym z pięciu filmów, które małżeństwo Themersonów zrealizowało w latach 30-tych w Warszawie. "Para artystów współpracowała ze sobą przez całe życie – Franciszka malowała, ilustrowała książki, tworzyła scenografie, podczas gdy Stefan pisał poezję i prozę, komponował muzykę oraz zajmował się filozofią. 'Europa' była drugim wspólnym dziełem audiowizualnym Themersonów i pierwszym znaczącym filmem awangardowym w Polsce. Antytotalitarna w wymowie, powstała na podstawie futurystycznego poematu Anatola Sterna, przy wykorzystaniu takich technik jak wielokrotna ekspozycja, kolaże, fotogramy, czy animacja poklatkowa" - czytamy.

Filmy Themersonów zostały skonfiskowane przez Niemców

W komunikacie przypomniano, że Themersonowie "wyemigrowali do Paryża w 1938 roku, zabierając ze sobą kopie wszystkich swoich filmów zrealizowanych w Warszawie". "Zdeponowali 'Aptekę' (1930), 'Drobiazg melodyjny' (1933), 'Zwarcie' (1935), 'Przygody człowieka poczciwego' (1937) oraz 'Europę' w Laboratorium Filmowym Vitfer, skąd po zajęciu Paryża w 1940 roku filmy zostały skonfiskowane przez Niemców. Przez kolejne 80 lat sami autorzy, jak i historycy sztuki uważali, że zostały zniszczone i utracone na zawsze" - napisano.

Dodano, że "Europa" została odnaleziona "w 2019 r. przez pracowników berlińskiego oddziału Instytutu Pileckiego, w niemieckim Bundesarchiv, w ramach prowadzonych tam systematycznie prac badawczych". "W lipcu 2021 roku oryginalna celuloidowa kopia filmu została zwrócona Themerson Estate, archiwum zarządzanemu przez Jasię Reichardt, brytyjską kuratorkę sztuki, a zarazem siostrzenicę Franciszki i spadkobierczynię Themersonów (...). Odzyskana kopia filmu z 1931 została poddana rekonstrukcji cyfrowej w warszawskim studiu postprodukcji Fixafilm. Na potrzeby odnowionej wersji filmu zamówiono ścieżkę dźwiękową skomponowaną przez holenderskiego twórcę Lodewijka Munsa" - podano.

Instytut Pileckiego poinformował również, że "oryginalny materiał na celuloidzie został przekazany w długotrwały depozyt do BFI National Archive i jest przechowywany w archiwum wraz z oryginalnymi materiałami z pozostałych ocalałych filmów Themersonów, z których większość powstała w Anglii, dokąd twórcy przyjechali w czasie II wojny światowej i gdzie spędzili resztę życia". "Światowa premiera filmu zrekonstruowanego w rozdzielczości 2K odbyła się na początku października podczas BFI London Film Festival. Za dystrybucję +Europy+ odpowiada londyńska agencja LUX" - przekazał.

Pierwszy polski pokaz odbędzie się w piątek w warszawskim kinie Iluzjon. Jego organizatorami są Instytut Pileckiego oraz Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny. "Podczas wydarzenia zostanie także zaprezentowana +Europa II+ (1988), impresja dokumentalna Piotra Zarębskiego, będąca próbą autorskiej rekonstrukcji zaginionego filmu Themersonów, bazująca na zachowanym scenopisie, fotogramach oraz wspomnieniach autorów, a także film dokumentalny +Themerson & Themerson+ (2011) w reżyserii Wiktorii Szymańskiej o parze awangardowych artystów i autorska opowieść Jasi Reichardt, spadkobierczyni Themersonów. Projekcjom będzie towarzyszyć moderowana przez Adrianę Prodeus, autorkę książki +Themersonowie. Szkice biograficzne+ debata z udziałem reżyserki Wiktorii Szymańskiej, Mateusza Wernera, filozofa kultury i eseisty, Marcina Giżyckiego i Klary Kopcińskiej - znawców Themersonów oraz Łukasza Ceranki nadzorującego rekonstrukcję filmu. Wstęp na wydarzenie jest wolny, pod warunkiem zgłoszenia udziału pod adresem: berlin@pileckiinstitut.de" - zaznaczono w komunikacie.

"Ten film przywraca nam kawałek historii polskiej kinematografii"

We wrześniu br. dyrektor Instytutu Pileckiego dr Wojciech Kozłowski w rozmowie z PAP zwrócił uwagę, że dzięki oddziałowi w Berlinie instytucja może "prowadzić poważne i systematyczne badania, kwerendy w archiwach niemieckich – nie tylko w Bundesarchiv, ale także w archiwach lokalnych". "Tam okazuje się, że materiałów, które odkrywamy - cennych dla historyków i badaczy - jest mnóstwo, ale także zdarzają się momenty, kiedy odkrywamy coś, czego miało już nie być i oto jest. Film +Europa+ Stefana i Franciszki Themersonów jest takim przykładem. Dla mnie to namacalny dowód na to, że słuszna i uzasadniona jest nasza misja" - stwierdził.

Według Kozłowskiego, "Europa" pokazuje, że "polska kinematografia okresu międzywojennego była w elicie europejskiej kinematografii tego czasu, kiedy kino rozwijało się gwałtownie, kiedy stawało się w coraz większym stopniu częścią europejskiej kultury, co dla nas obecnie jest naturalne". "Najważniejsze jest to, że ten film - który znaleźliśmy w Bundesarchiv, czyli w Niemieckim Archiwum Federalnym -realnie przywraca nam kawałek historii polskiej kinematografii. Przywraca nie tylko Polsce, ale i Europie" - podsumował.

Kolejne pokazy "Europy" odbędą się 16 listopada w Muzeum Sztuki w Łodzi i 9 grudnia w warszawskiej Zachęcie. "Dokument +Themerson & Themerson+ będzie można również obejrzeć 16 i 17 października na portalu ninateka.pl, na którym w tym czasie pojawią się dodatkowo trzy inne filmy małżeństwa Themersonów: 'Przygoda człowieka poczciwego' (1937), +Calling Mr. Smith+ (1943), +The Eye and the Ear / Oko i ucho+ (1945)" - czytamy.

Więcej informacji można uzyskać na stronie: https://instytutpileckiego.pl/pl. (PAP)

Autorka: Daria Porycka

mmi/