Polskie miejsca pamięci w Rosji. W ciągu 2,5 roku usunięto kilkanaście z nich
W Rosji od listopada 2022 r. usuniętych zostało kilkanaście pomników i tablic upamiętniających polskich obywateli. Niektóre z tych znaków pamięci znajdowały się na cmentarzach. Niemal wszystkie upamiętniały ludzi, którzy byli ofiarami represji stalinowskich i zsyłek.
W grudniu 2024 roku w miejscowości Borowicze-Jogła w obwodzie nowogrodzkim zdewastowany został kompleks pomników upamiętniających żołnierzy Armii Krajowej poległych w sowieckich łagrach. Zniszczono łącznie trzy miejsca pamięci, znajdujące się kilka kilometrów od siebie. Kompleks obozów z centrum w Borowiczach był jednym z głównych miejsc deportacji żołnierzy AK i Batalionów Chłopskich w latach 1944-46. Przeszło przez nie ponad 6 tys. Polaków wywiezionych z kraju przez NKWD.
W październiku 2024 roku z położonego w pobliżu Petersburga cmentarza ofiar represji stalinowskich, zwanego Lewaszowskim Pustkowiem, zdemontowana została symboliczna makieta ustawiona na miejscu wcześniej usuniętego potajemnie polskiego pomnika w kształcie krzyża. Portal Rusnews opublikował nagranie, na którym kobieta przedstawiająca się jako pracownica cmentarza oznajmia, że wykonuje polecenie usunięcia "samowolnie postawionego pomnika". Makieta była symboliczną instalacją, mającą przypominać o usuniętym w 2023 roku krzyżu.
W październiku 2023 roku na cmentarzu we Włodzimierzu nad Klaźmą usunięta została bez śladu tablica upamiętniająca Jana Stanisława Jankowskiego, jednego z przywódców Polski Podziemnej, skazanego przez władze sowieckie w procesie szesnastu. Jankowski przebywał w więzieniu we Włodzimierzu i zmarł tam w niewyjaśnionych okolicznościach w marcu 1953 roku, na dwa tygodnie przed końcem wyroku. Został pochowany w zbiorowej mogile na pobliskim cmentarzu i właśnie w tym miejscu znajdowała się ściana pamięci z upamiętniającą go tablicą. Tam również znajdowała się tablica upamiętniająca bł. Klemensa Szeptyckiego - duchownego obrządku greckokatolickiego, uhonorowanego pośmiertnie w 1995 roku przez instytut Jad Waszem medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Ponadto na ścianie pamięci znajdowały się tablice upamiętniające działaczy politycznych Litwy i Japonii. Cały obiekt został usunięty.
Pod koniec września 2023 roku władze położonego na Syberii Jakucka usunęły pomnik poświęcony zesłanym i represjonowanym Polakom, którzy wnieśli duży wkład w rozwój rosyjskiej nauki; po zesłaniu zajmowali się badaniem tamtejszej kultury. Byli to: Wacław Sieroszewski, Edward Piekarski, Jan Czerski i Aleksander Czekanowski. Inna ze zdemontowanych tablic była poświęcona ofiarom zesłań w XVII, XVIII i XIX wieku oraz ofiarom represji politycznych XX w.
Również we wrześniu 2023 roku pod Workutą w Republice Komi usunięty został pomnik Polaków - ofiar tamtejszych obozów. Pomnik, ufundowany w 1997 roku przez Stowarzyszenie Łagierników AK i rosyjskie Stowarzyszenie Memoriał, znajdował się przy wejściu do dawnej kopalni Workutinskaja. Wśród więźniów pracujących w kopalniach workuckich byli żołnierze Wojska Polskiego wzięci do niewoli i Polacy deportowani ze wschodnich terenów Rzeczypospolitej. W różnych latach liczba Polaków w obozach w regionie workuckim wynosiła od 526 (w 1944 r.) do 2960 (w 1952 r.).
W lipcu 2023 roku z cmentarza na Lewaszowskim Pustkowiu zniknął krzyż upamiętniający pomordowanych tam Polaków - ofiary stalinowskich czystek, z inskrypcją "Przebaczamy i prosimy o przebaczenie". Został on odsłonięty i poświęcony na początku lat 90. z inicjatywy miejscowej Polonii oraz organizacji Memoriał. Władze lokalne podawały sprzeczne informacje w sprawie powodów usunięcia kilkutonowego, granitowego krzyża - miał on zostać uszkodzony przez wandali lub w wyniku upadku drzewa.
W czerwcu 2023 r. z grobów polskich zesłańców w miejscowościach Kostousowo i Oziernoje w obwodzie swierdłowskim na Uralu usunięto tabliczki i krzyże. W miejscowości Miszycha w Republice Buriacji zniszczono krzyż i zerwano tablicę z pomnika upamiętniającego Polaków-uczestników powstania zabajkalskiego z 1866 roku.
W maju 2023 roku w Piwowarisze pod Irkuckiem, znanym miejscu pochówków ofiar represji politycznych wielu narodowości i religii, usunięta została symboliczna mogiła - pomnik w formie płyty nagrobnej - poświęcona polskim ofiarom represji. Usunięty został też pomnik litewski - kilkumetrowy drewniany krzyż. Pretekstem do usunięcia pomników była reorganizacja alejek na tym terenie. Wyjątkowo do usunięcia pomnika przyznała się konkretna instytucja; zwykle demontaż przez "nieznanych sprawców" odbywa się potajemnie.
W kwietniu 2023 roku w Kraju Permskim, na miejscu dawnej osady zesłańców Galaszor, zniszczony został pomnik ufundowany w 2016 roku przez litewską organizację. Upamiętniał on pochowanych na miejscowym cmentarzu Litwinów i Polaków. Pomnik stał na uboczu i nie wiadomo nawet, kiedy dokładnie został zniszczony.
11 listopada 2022 roku, w polskie Święto Niepodległości, w obwodzie tomskim na Syberii uszkodzono jednocześnie trzy znaki pamięci związane z Polakami. Nieznani sprawcy zerwali tablicę i krzyż z pomnika w Tomsku upamiętniającego Polaków, którzy padli ofiarą represji stalinowskich w latach 1930-56. Tego samego dnia usunięta została tablica z budynku dawnego polskiego Domu Dziecka (w latach 1942-44 trafiały do niego dzieci Polaków deportowanych na Syberię - PAP). We wsi Białystok (ros. Biełostok), założonej w XIX w. przez polskich osadników, usunięto krzyż i tablice upamiętniające mieszkańców wsi aresztowanych i rozstrzelanych podczas tzw. operacji polskiej NKWD. Krzyż i tablicę zniszczono także we wsi Połozowo w obwodzie tomskim, również założonej przez polskich osadników. Tamtejszy pomnik upamiętniał 33 mieszkańców aresztowanych i zgładzonych podczas "operacji polskiej".
Jak podawała we wrześniu 2023 roku rosyjska redakcja BBC, pomniki upamiętniające cudzoziemców zaczęły być usuwane w Rosji na dużą skalę na początku inwazji na Ukrainę. Demontowano upamiętnienia nie tylko ofiar represji, ale i pomniki cudzoziemskich żołnierzy, np. fińskich i włoskich.
Anna Wróbel (PAP)
awl/ akl/ ał/
