Franz Kafka, nie tylko mistrz pióra, ale też rysownik

Franz Kafka (ur. 3 lipca 1883 r. w Pradze, zm. 3 czerwca 1924 r. w Kierling) to niemieckojęzyczny pisarz pochodzenia żydowskiego, przez całe życie związany z Pragą. Kafka wsławił się przede wszystkim powieściami "Zamek" i "Proces". W swojej twórczości przedstawia - w groteskowo zdeformowanej rzeczywistości - konflikt jednostki z anonimowym, nadrzędnym wobec niej systemem, którego nie jest w stanie zrozumieć.

Dotychczas mało kto interesował się Kafką jako rysownikiem. Wynika to m.in. z tego, że ciężko było wyrobić sobie zdanie o tej dziedzinie jego twórczości. Do niedawna dostępny był bowiem tylko stosunkowo niewielki zbiór około czterdziestu szkiców pisarza, a jedynie kilka było znanych szerszemu gronu odbiorców, głównie jako ilustracje na okładkach kieszonkowych wydań Kafki, publikowanych od lat pięćdziesiątych XX wieku.

"Równie niezadowalające były dotychczasowe badania nad rysunkami Kafki. Kiedy w "Kafka-Handbuch" (Podręcznik Kafki) z 1979 r. tę część twórczości pisarza planował przedstawić historyk sztuki Wolfgang Rothe w artykule pt. "Zeichnungen" (Rysunki), znał z nich tylko "niewiele ponad tuzin kartek". Wprawdzie nowsze prace na temat rysunków Kafki, w tym dwie monografie, oparto na około czterdziestu znanych do tej pory rysunkach, ale i one korzystają z bardzo niepewnych i niepełnych źródeł. Wynika to stąd, że właśnie ta część jego spuścizny, która obejmuje większość rysunków, przez dziesięciolecia była całkowicie niedostępna. Bez przesady można zatem stwierdzić, że ten zbiór jest ostatnią wielką niewiadomą twórczości Kafki" - napisano we wstępie do książki "Franz Kafka. Rysunki".

Chodzi o tę część spuścizny Kafki, która pierwotnie należała do Maxa Broda, a nie do rodziny pisarza, i do niedawna znajdowała się w zbiorach prywatnych spadkobierczyni Broda, jego byłej sekretarki Ilse Ester Hoffe. Pozostałe części spuścizny są tymczasem publikowane w dwóch edycjach krytycznych, których kolejne tomy wciąż się ukazują: od 1982 r. "Wydanie krytyczne pism, dzienników, listów" oraz od 1997 r. "Historyczno-krytyczne wydanie wszystkich rękopisów, druków i maszynopisów".

Tym, który zbierał i zachowywał nie tylko literackie rękopisy Kafki, ale także jego rysunki w miarę ich powstawania, był przyjaciel pisarza Brod. Kafka, przede wszystkim podczas studiów na Niemieckim Uniwersytecie w Pradze w latach 1901-06, a więc w tym samym czasie, kiedy zaczął pisać, brał lekcje rysunku, uczęszczał na wykłady z historii sztuki i nawiązywał kontakty w praskich kołach artystycznych. Rysunki, w których widoczne jest jego zainteresowanie sztuką, mogły się wprawdzie wydawać niewarte zachowania, ale dla Broda były cenne, gdyż on sam około 1900 r. próbował rysować z pewnymi ambicjami, wspierał też swoim mecenatem artystów i kolekcjonował wybiórczo ich prace. Brod przechowywał więc rysunki Kafki, podobnie jak swoje własne, będąc przez całe życie kolekcjonerem sztuki.

Sam Kafka podobno nie przywiązywał dużej uwagi do swoich rysunków, były one cenne dla Broda, podobnie jak cała spuścizna po pisarzu. W aneksie do tomu "Wiara i nauka Franza Kafki" (1948) Brod napisał: "W stosunku do swoich rysunków był on jeszcze bardziej obojętny lub raczej jeszcze bardziej wrogo nastawiony niż w stosunku do swojej twórczości literackiej. To, czego nie uratowałem, przepadło. Kazałem mu, żeby mi oddawał "bazgroły", albo wyjmowałem je z kosza na śmieci – a nawet pewną ich liczbę wyciąłem z marginesów prawniczych książek".

Brod sprzeciwił się także testamentowi Kafki. Autor "Procesu" nakazywał mu spalić "wszystkie pozostałe po nim pisma (tj. w biblioteczce, bieliźniarce, biurku, w domu i w biurze, lub gdziekolwiek indziej, gdziekolwiek by się znalazły, a ty byś je zauważył), a więc pamiętniki, rękopisy, listy, obce i własne, rzeczy narysowane i tak dalej należy spalić w całości i bez czytania, jak również wszystko, co napisałem lub narysowałem, a co posiadasz ty lub mają inni, których poproś o to w moim imieniu (...)".

Przyjaciel Kafki wielokrotnie ratował jego spuściznę przed zagrożeniami zewnętrznymi, m.in. przed zajęciem jej przez Niemców po wkroczeniu do Czechosłowacji 15 marca 1939 r. "Właśnie tego dnia, w ostatniej chwili, Brod podjął dramatyczną ucieczkę z Pragi przez Konstantynopol do Palestyny - ze "wszystkimi rękopisami Kafki w walizce"" - podano w książce.

Po przybyciu do Palestyny, Brod przechowywał w swoim mieszkaniu zarówno rękopisy należące do niego, jak i część będącą własnością spadkobierczyń Kafki, jego czterech siostrzenic (córek sióstr Kafki, Valli i Ottli). Następnie, jak czytamy w książce "Franz Kafka. Rysunki", ze względów bezpieczeństwa przeniósł tę spuściznę w 1940 r. do biblioteki wydawcy i kolekcjonera Salamana Schockena.

Jeszcze przed ucieczką z Czechosłowacji Brod zredagował pierwszą edycję dzieł Kafki w wydawnictwie Schockena, zarządzanym jeszcze z Berlina, po tym, jak Schocken nabył 26 lutego 1934 r. od matki Kafki, Julie, prawa do dzieł pisarza na cały świat. W 1937 r. Brod uzupełnił edycję o biografię przyjaciela. Na końcu biografii zamieszczono po raz pierwszy dwa pojedyncze rysunki oraz sześć małych szkiców Kafki.

Kiedy jesienią 1956 r. państwu izraelskiemu groził kryzys sueski, Brod i Schocken przesłali prace Kafki z Izraela do Szwajcarii. Brod zdeponował swoją część w czterech sejfach Banku Szwajcarskiego w Zurychu. Główna część materiałów, która należała do spadkobierczyń Kafki, pozostała w sejfach Schockena tylko przez kilka lat. W 1961 r., na prośbę siostrzenicy pisarza, Marianne Steiner, córki Valli, spuścizna została przekazana do Biblioteki Bodlejańskiej w Oksfordzie, gdzie znajduje się do dziś. Natomiast część należąca do Broda pozostawała w czterech sejfach w Zurychu.

Brod zmarł w 1968 r., jego spadkobierczynią była sekretarka Ilse Ester Hoffe. Przez dziesiątki lat tylko ona posiadała dostęp do spuścizny Kafki fascynującej historyków i literaturoznawców w Izraelu i na świecie. Hoffe zmarła w 2007 r. w wieku 101 lat. Dopiero po jej śmierci we wrześniu 2007 r. doszło do renegocjacji praw majątkowych Broda i znajdującej się w nich spuścizny Kafki. Było to przedmiotem toczącego się w Izraelu procesu, który trwał ok. dziesięć lat. W 2016 r. przed izraelskim Sądem Najwyższym zakończył się proces, w wyniku którego Sąd Najwyższy odmówił Hoffe i jej spadkobiercom praw do dzieł Kafki. Zbiory trafiły do Biblioteki Narodowej Izraela w Jerozolimie. Rysunki i pozostałe rękopisy udostępniono po raz pierwszy w połowie 2019 r.

Kafka rysował zwłaszcza w młodości. Powracającym motywem rysunków są delikatne, fascynujące, zagadkowe postacie oraz ludzko-zwierzęce hybrydy, często uchwycone na obrazku jedynie za pomocą kilku wprawnych kresek. Prace Kafki oscylują między tym, co realistyczne, a tym, co fantastyczne, groteskowe, wręcz karykaturalne.

Książka "Franz Kafka. Rysunki" ukazała się nakładem Wydawnictwa Literackiego. Autorami tekstów są Andreas Kilcher (red.), Pavel Schmidt, Judith Butler. Za polski przekład odpowiadają Elżbieta Zarych i Tomasz Kunz.

Publikację dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach projektu "Kanon Polski". (PAP)

autor: Katarzyna Krzykowska

ep/