Niemcy zrównali polskie miasto z ziemią. Dziś premiera filmu "Jasło 44"

W filmie, do którego scenariusz napisał i wyreżyserował Jakub Kowalczyk, jednoznacznej odpowiedzi nie ma. „Postanowiliśmy przeprowadzić śledztwo i poznać wszystkie okoliczności tego zdarzenia” – powiedział w rozmowie z PAP reżyser filmu.

Żeby rozwikłać zagadkę, twórcy dokumentu sięgnęli po akta z polskich i zagranicznych archiwów, rozmawiali też ze świadkami tamtych wydarzeń i ekspertami. Mieszkańcami Jasła oraz prawnikiem prof. dr hab. Stanisławem Waltosiem, historykiem prof. dr hab. Andrzejem Olejką, historykiem Instytutu Pamięci Narodowej dr Piotrem Szopą i dyrektorem Muzeum Regionalnego w Jaśle Mariuszem Świątkiem.

Historycy przyjmują, że głównym sprawcą zniszczenia 15-tysięcznego Jasła był Walter Gentz. Urodził się w 1907 roku w Düsseldorfie, w rodzinie przemysłowców. Studiował prawo, zdobył aplikację adwokacją, później asesorską i wstąpił do NSDAP.

Podczas okupacji niemieckiej zarządzał największym powiatem należącym do Generalnego Gubernatorstwa. Starostą jasielskim był od lutego 1941 roku. Jasło nigdy nie miało znaczenia w strategii wojskowej, ale znajdowało się w powiecie graniczącym ze Słowacją, tam też były złoża ropy naftowej, „Zarządzanie takim terenem wymagało silnej ręki” – uważa Kowalczyk.

Starosta Gentz pod swoimi rządami chciał stworzyć miasto wzorcowe. W Jaśle osiedlano niemieckich urzędników oraz inżynierów, których zatrudniano w przemyśle naftowym. „Przed ich przyjazdem brukowano ulice, czyszczono fasady budynków, niektóre wyremontowano. Adwokaci i lekarze zajmowali domy odebrane Żydom i Polakom. Następne pokolenie urodzonych tu Niemców miało być właścicielami tego miasta” – opowiada reżyser i scenarzysta.

W dokumentach, do których dotarli twórcy filmu są zeznania gosposi Gentzów, której starosta jasielski wielokrotnie powtarzał, że to miasto nie będzie polskie. „Jest piękne i nie będzie wasze” – mawiał Gentz.

W raportach z czasów wojny są też informacje od świadków, którzy często oskarżali Gentza o brutalność i poniżające traktowanie Polaków. „Brał udział w likwidacji jasielskich Żydów, którzy stanowili 1/4 mieszkańców Jasła. Uczestniczył w egzekucjach, strzelał do dzieci i kobiet” - opowiada Kowalczyk.

Podczas swoich rządów zadbał o to, że w Jaśle rozwijała się kultura niemiecka. Było kino niemieckie, sprowadzano artystów operetki berlińskiej, w jednym z budynków powstało muzeum, a w nim kilkanaście sal wystawienniczych. „Gentz uważał, że jeżeli taki eksperyment uda się w Jaśle, będzie można go powtórzyć w Strzyżowie, Rymanowie, Przeworsku i innych miastach Generalnego Gubernatorstwa” – wyjaśnia reżyser.

„Gentz był pochłonięty ideą miasta zbudowanego według własnego pomysłu i należącego tylko do Niemców. A skoro nie mógł mieć tego, czego chciał, uznał, że nikomu nie odda miasta. Dlatego zależało mu, żeby zniszczyć miasto” – stwierdził Kowalczyk.

W 1944 roku było wiadomo, że powiat jasielski niebawem znajdzie się na granicy działania armii sowieckiej. Gdy zbliżały się oddziały rosyjskie, 13 września mieszkańcy Jasła dowiedzieli się, że mają opuścić miasto. Mieli na to dwa dni. Następnie oddziały niemieckie rozpoczęły grabież majątku. Zrabowali tysiące przedmiotów, które posegregowano i pociągami wysłano do Rzeszy. W październiku do miasta wkroczyli saperzy. Likwidację miasta podzielono na dwa etapy. Najpierw palono budynki, żeby osłabić ich konstrukcję, następnie wysadzano je w powietrze. Zużyto do tego kilkadziesiąt ton materiałów wybuchowych. „Tylko do zniszczenia klasztoru sióstr wizytek wykorzystano ok. 3 ton materiałów wybuchowych. Budynków o takich rozmiarach było w Jaśle więcej” - powiedział Kowalczyk.

Przed wojną w Jaśle było około 1700-1800 budynków, w tym 1200 mieszkalnych. Ocalało trzydzieści kilka, głównie na obrzeżach miasta, tam, gdzie stacjonowały oddziały niemieckie. Po wojnie Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich uznała, że miasto zostało zniszczone w 97 proc.

Walter Gentz wrócił do rodzinnego Düsseldorfu i wsiąkł w powojenną niemiecką rzeczywistość. Był wysoko postawionym urzędnikiem, mimo że został wpisany na listę zbrodniarzy wojennych podczas Procesu Norymberskiego. Dopiero w latach 60. pojawiły się zarzuty, które świadczyły o jego przeszłości. Nigdy nie poniósł za nią odpowiedzialności. W 1967 roku Walter Gentz popełnił samobójstwo.

Dokument "Jasło 44" trwa 53 minuty. Oparty jest na fotografiach i ujęciach fabularyzowanych. W filmie wykorzystano 200 zdjęć udostępnionych przez mieszkańców i z kolekcji jasielskiego muzeum, większość jest koloryzowana.

Zachowała się tylko jedna fotografia przedstawiająca Waltera Gentza. Dlatego twórcy filmu nakręcili sceny fabularyzowane, w których nie ma dialogów, ale utrzymane są w konwencji obrazów, które znamy z materiałów wideo niemieckich żołnierzy. Za zdjęcia odpowiedzialny był operator filmowy Piotr Trznadel.

W rolę okupacyjnego starosty jasielskiego wcielił się Adam Mężyk, aktor teatru im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie. Jego filmowym adiutantem jest Paweł Gładyś, aktor tego samego teatru. Wystąpiła też grupa rekonstrukcji historycznych, odtwarzająca żołnierzy Wermachtu stacjonujących w Jaśle.

Miasto Pilzno zagrało Düsseldorf. Zdjęcia kręcone były także w Jaśle: w pałacu Sroczyńskich oraz w parku miejskim. „Do naszego statysty podszedł ponad 80-letni mężczyzna. Powiedział, że identycznie wyglądał Niemiec, który przyłożył mu pistolet do głowy. To był niezwykle poruszający moment i scena” – opowiadał PAP reżyser Jakub Kowalczyk.

Premiera dokumentu „Jasło 44” odbędzie się w piątek (15 marca) w Jasielskim Domu Kultury o godz. 18. Z powodu dużego zainteresowania, pokazy filmu będą też odbywały się przez miesiąc w Muzeum Regionalnym w Jaśle. (PAP)

autorka: Agnieszka Lipska

gn/