Franz Kafka jako romantyczny kochanek. Listy do Mileny Jesenskiej
Franza Kafkę postrzegamy jako spętanego obsesjami, lękami i nadwrażliwością. Nie znam jednak Kafki tak czułego, lirycznego i przejmującego jak w listach do Mileny Jesenskiej. Jest po prostu romantycznym kochankiem - powiedział PAP literaturoznawca prof. Ryszard Koziołek.
Listy Franza Kafki do Mileny Jesenskiej – czeskiej dziennikarki, pisarki i tłumaczki - to pierwsze kompletne wydanie uzupełnione o brakujące listy, korespondencję z pisarzem i kompozytorem Maxem Brodem oraz wybór felietonów samej Jesenskiej.
Kafka i Jesenska spotkali się (nie licząc epizodycznych odwiedzin chorego Kafki przez Milenę w Pradze) ledwie dwa razy. W 1920 r. w Wiedniu spędzili cztery dni na przełomie czerwca i lipca oraz widzieli się 14 i 15 sierpnia w Gmund. Pisać zaczęli do siebie w kwietniu 1920 r., a zerwali ze sobą w styczniu 1921 r. Później wymieniali jedynie pojedyncze, coraz bardziej oficjalne listy i pocztówki. Ostatnia została wysłana na Boże Narodzenie 1923 r.
Kafka "czuły, liryczny i przejmujący"
W rozmowie z PAP literaturoznawca i autor przedmowy do nowej edycji listów, rektor Uniwersytetu Śląskiego prof. Ryszard Koziołek zwrócił uwagę, że obraz Kafki wyłaniający się z listów do Mileny jest zupełnie inny niż ten, który wynosimy z literackiej edukacji szkolnej. "Czytamy wówczas jego "Proces", czasami także opowiadania. Kafka wyłania się z nich jako autor, który stworzył wstrząsającą i proroczą alegorię świata oraz człowieka zniewolonego przez nieprzeniknione i tajemnicze siły" – wyjaśnił. "W zależności od wykładni można ułożyć z tego zapis psychozy lub prototyp społeczeństwa totalitarnego" – dodał.
Wskazał także, że biografia Kafki koresponduje z tym wyobrażeniem. "Postrzegamy go jako spętanego obsesjami, lękami i nadwrażliwością, która czyni go zakładnikiem życia zewnętrznego" – przypomniał. Zwrócił także uwagę na tradycję, z której wywodził się Kafka. "Pochodził z żydowskiej rodziny. Był więc pod presją tradycji, w myśl której judaistyczny Bóg jest okrutny, surowy i karzący. W prostym freudyzmie tę rolę przejął ojciec – Hermann Kafka, a uzupełnieniem był urzędniczy świat, ze swoimi hierarchiami i procedurami oraz bezdusznością i biurokracją" – powiedział.
Tymczasem tom listów do Mileny – jak wskazał – pokazuje czytelnikowi Kafkę lirycznego. "Oczywiście, jest to liryzm na egzystencjalnych sterydach. Wszystkie obsesje, które znamy z twórczości Kafki, są połączone z miłością. Nie znam jednak Kafki tak czułego, lirycznego i przejmującego jak właśnie w tych listach. Jest po prostu romantycznym kochankiem. Jeśli chcemy zadać sobie pytanie, czy Kafka był zdolny do niespełnionej miłości romantycznej, to te listy pokazują, że zdecydowanie tak" – powiedział. Literaturoznawca stawia w związku z tym Kafkę obok Wertera czy Gustawa z IV części "Dziadów". "Kafka karmił się strzępami miłości, a także marzeniem i fantazją na ten temat" – dodał.
Miłosne perypetie pisarza. "W Kafce Milena została do końca życia"
Milena nie była jedyną kobietą w życiu Kafki. Z relacji z Felicją Bauer zachowało się pięćset listów. W czasie, kiedy zaczęła się jego miłość do Mileny, Kafka zaręczony był z Julie Wohryzek. Ostatnią kobietą w jego życiu była Dora Diamant. Jak podkreślił prof. Koziołek, "każdy z tych związków był inny". "Relacją z Mileną, poza właściwie jedną wspólną nocą, była wypełniona głównie korespondencją opowiadającą o miłości niemożliwej. Pozostałe związki były jednak bardziej osadzone w rzeczywistości, opierały się na bezpośrednich relacjach intymnych i trzeźwym planowaniu życia z drugą osobą" – wyjaśnił. W przypadku Mileny mamy do czynienia wyłącznie ze strzępami epizodów.
Relacja Kafki i Jesenskiej była oparta także na więzi intelektualnej. "Milenę od innych wybranek Kafki odróżnia jej talent literacki, pisała świetnie. Mamy na to dowód niestety nie w samych listach do Kafki, ale w listach do Maxa Broda, w których znajdziemy próbę jej niesamowitego talentu obserwacyjnego i zdolności uchwycenia osobowości Kafki" – podkreślił prof. Koziołek. O tym, że Milena miała świetne pióro i potrafiła nim doskonale władać, świadczy także publicystyka jej autorstwa. "Myślę, że gdybyśmy mieli komplet listów Mileny i moglibyśmy je obok siebie zestawić, to rozumielibyśmy lepiej, dlaczego Kafka tak głęboko w tę relację wszedł" – dodał. Kafka zdecydował także o powierzeniu Milenie rękopisów swoich dzieł, na czele z "Dziennikami". "To chyba najlepszy dowód na to, jak bardzo Kafka ufał Milenie długo po tym, jak ich relacja się zakończyła. W Kafce Milena została do końca życia" – podkreślił.
W rozmowie z PAP prof. Koziołek przyznał się także do "falsyfikacji", której się dopuścił w czasach studenckich. "Moja miłość do miłości Franza i Mileny ma swoje odległe korzenie, sięga czasów studiów polonistycznych. W studiu radiowym razem z moim kolegą postanowiliśmy zainscenizować tę historię, jednak brakowało nam listów Mileny do Kafki. W związku z tym z całą bezczelnością młodości uznaliśmy, że w takim razie trzeba te listy napisać, a przynajmniej kilka z nich. Padło na mnie, w związku z tym za pomocą biografii i listów przytoczonych przez Maxa Broda oraz wyimków sugerujących, co mogło być w listach otrzymywanych przez Kafkę, stworzyłem kilka brakujących listów Mileny" - opowiedział. Wskazał, że wówczas próbował przewidzieć treść listów z arbitralnością. "Dzisiaj jednak byłbym mądrzejszy. Mamy więcej materiałów oraz wiemy więcej o samej Milenie – jej dojrzałości, a także o jej dramacie" - powiedział.
W tym związku każde z nich czegoś szukało. "Dla Kafki Milena była kolejną - choć krótką - fantazją o życiu możliwym, czyli zwykłym, z kobietą, z domem, być może z dzieckiem. Dla Mileny także przez krótki czas Kafka był nadzieją na życie z mężczyzną, który byłby dla niej oparciem, byłby jej wierny, z którym stworzyłaby więź duchową i fizyczną będącą przeciwieństwem tej, którą miała z mężem Ernstem Pollackiem. Dla niej to marzenie o przyszłości było również ucieczką z domu od despotycznego ojca i od mieszczańskiej, pełnej konwenansów, bogatej, burżuazyjnej rodziny Jesenskich" – powiedział.
Te marzenia okazały się jednak niemożliwe do spełnienia. "Kafka szybko zaczął sobie zdawać z tego sprawę. Przenikliwość i bezlitosna wiwisekcja, której poddaje siebie nie tylko w tych listach, być może uchroniła ich od poważniejszej katastrofy i pozwoliła przejść temu uczuciu niemal od razu w porządek więzi duchowej. To świadczy o mądrości obojga" – wskazał prof. Koziołek. "Zresztą listy przytoczone przez Maxa Broda potwierdzają, że Milena także miała świadomość, iż Kafka jest fascynujący, cudowny i niezwykły, ale nie da się z nim żyć" - dodał.
Przyznał, że czytając listy po raz pierwszy, wsiąkł w nie z entuzjazmem i emocjonalnością czytelnika, który śledzi wybuch uczucia dwojga ludzi zafascynowanych sobą. "Kibicowałem im, aby wszystko się dobrze skończyło" – powiedział. Podkreślił, że obecnie patrzy na te listy jako na "zapis rodzącej się samoświadomości w środku płomienia". "Jest powieść Jonathana Carrolla "Śpiąc w płomieniu". Kafka absolutnie nie spał, ale faktycznie myślał w płomieniu, środku żaru. Jest to nieludzkie, aby być w środku namiętności, a jednocześnie poddawać ją analizie. Kafka mówi z jednej strony, że Milena go wypełnia, jest wszystkim, jest marzeniem, a z drugiej strony mówi, że są dwiema samotnościami, które nigdy nie stworzą ojczyzny. Człowiek myśli sobie, jak możliwy jest taki umysł - zdolny do jednego i drugiego" – powiedział Koziołek. "Teraz bardziej wiec na to, co toczy się obok uczucia" – dodał.
Badacz zwrócił również uwagę, że w czasie, w którym uczucie rozkwitało, Kafka otrzymał czeskie obywatelstwo. Jak zaznaczył, ta koincydencja go uderzyła. "Kafka był świadkiem rosnącego antysemityzmu, który przetaczał się m.in. przez czeską i niemiecką prasę prawicową, a jednocześnie czuł brzemię swojego pochodzenia" – wyjaśnił. Fantazja o życiu z Felicją Bauer – jak wskazał badacz – byłaby powtórzeniem drogi życiowej jego rodziców oraz gestem wierności wobec tradycji i modelu życia domowego. "Natomiast Milena, jako Czeszka, była próbą umknięcia losowi i determinacji związanej z żydowskim pochodzeniem" – dodał.
Listy Kafki do Mileny dostarczą czytelnikowi historię ducha i przeżyć wewnętrznych. "Faktów dotyczących życia ze sobą mamy w nich bardzo niewiele. Jest za to dużo informacji o życiu literackim, w którym oboje uczestniczyli, a także o tym, co działo się w życiu społecznym tego czasu. Mamy wgląd w perypetie samego Kafki – co go boli, na co choruje, gdzie jedzie do sanatorium, kogo spotyka, co sądzi o rodzinie. Wchodzi dość mocno mentalnie i wyobrażeniowo w świat Mileny. Udziela jej rad dotyczących relacji z ojcem" – powiedział prof. Koziołek.
Z pierwszej ręki czytelnik otrzyma więc wiedzę o otulinie życia, która otaczała Franza i Milenę. "Nie jest to wyłącznie wyabstrahowane uczucie dwojga ludzi, ale uczucie osadzone w konkretnej rzeczywistości nie tylko ich rodzin, miejsc pracy i światów, ale także szerszego otoczenia kulturalnego i społeczno-politycznego, w którym żyją" – podkreślił.
"Listy do Mileny" Franza Kafki w tłumaczeniu Feliksa Konopki i Elżbiety Ptaszyńskiej-Sadowskiej wydał Znak Literanova.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ miś/ amac/ ał/
