2024-09-28 07:24 aktualizacja: 2024-09-29, 14:36
Józef Światło. Źródło: IPN
28 września 1954 r. odbyła się konferencja prasowa, na której ujawniono, że ppłk UB Józef Światło uciekł do Amerykanów. "Światło wydawał się niski, podobny do sowy w swych grubych okularach, ale jednocześnie pewny siebie i swobodny. Mówił rzeczy dla komunistów bardzo niewygodne" – pisał reporter "New York Times".
Ujawnienie przez wywiad amerykański przejęcia Józefa Światły szybko wykorzystało Radio Wolna Europa. Począwszy od 20 października rozpoczęło nadawanie cyklicznej audycji "Za kulisami bezpieki i partii", w których brał udział Światło. Wciągu pół roku wyemitowano łącznie 140 audycji. Programy te wywołały wstrząs w komunistycznym aparacie polskiej władzy i doprowadziły do głębokich zmian.
Według dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Jana Nowaka-Jeziorańskiego, atmosfera panująca w Związku Sowieckim i krajach satelickich w pierwszych miesiącach po śmierci Stalina wciąż przypominała tę ze szczytowego okresu terroru. "Dopiero rewelacje Światły i ich skutki w postaci reorganizacji i rozczłonkowania bezpieki, czystki na jej szczytach, wypuszczenie na wolność części więźniów politycznych, w pierwszym rzędzie członków partii, obaliło barierę strachu i zerwało tamy. Audycje z udziałem Światły stały się drugim, po śmierci Stalina i aresztowaniu Berii, wydarzeniem, które umożliwiło odwilż i otworzyło drogę do polskiego Października" – wspominał Nowak-Jeziorański.
"Audycje Radia Wolna Europa z udziałem Józefa Światły miały zasadniczy wpływ na sytuacje w Polsce, zarówno na płaszczyźnie emocjonalnej i symbolicznej, jak i już czysto personalnej oraz zmian organizacyjnych" – powiedział PAP prof. Andrzej Paczkowski. "Oznaczało to koniec represji stalinowskich, choć wciąż w więzieniach siedziało kilkanaście tysięcy osób. Niemniej było to przerwanie epoki stalinowskiej, tej związanej z największymi represjami" – dodał.
"Pierwszy wywiad ze Światło poszedł w eter 28 września 1954 roku późnym wieczorem. Dnia następnego był kolejny. Oba pierwsze wywiady nie były jednak skoncentrowane na tematach polskich tylko na sprawach związanych z dwoma Amerykanami, braćmi Field, Hermanem i Noelem, którzy siedzieli w więzieniach, Herman w Polsce, a Noel na Węgrzech. Pierwsza audycja z cyklu "Za kulisami bezpieki i partii" wyemitowano 20 października" – tłumaczył prof. Paczkowski.
Emigracyjny dziennikarz Zbigniew Błażyński, na podstawie wywiadów ze Światło, opracował 40-stronicową broszurę pod takim samym tytułem jak audycje radiowe. Broszury te były wysyłane do Polski w ramach tzw. akcji balonowej. "Spotlihgt" - taki kryptonim wybrano dla rozpoczętej 12 lutego 1955 r. akcji polegającej na wysyłaniu z Borholmu nad komunistyczną Polskę tysięcy balonów, do których przytwierdzono pojemniki z broszurą "Za kulisami bezpieki i partii". Akcja balonowa była wzorowana na wcześniej prowadzonych operacjach "Prospero", "Veto" i "Focus", które były skierowane przeciwko komunistom władzom czechosłowackim i węgierskim. W ciągu dwóch pierwszych miesięcy polskiej akcji wysłano 232 tys. broszur.
W 1985 r. Błażyński wydał 300-stronnicową książkę "Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940-1955". Zawarł w niej opisy wywiadów ze Światło oraz kulisy pracy nad audycjami.
5 grudnia 1953 r., wicedyrektor Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego ppłk Józef Światło w Berlinie oddał się w ręce Amerykanów. Była to jedna z pierwszych i najważniejszych w dziejach zimnej wojny ucieczek wysokiego rangą urzędnika państwowa komunistycznego. Światło znał większość najważniejszych dokumentów śledczych, agenturalnych i archiwalnych MBP. "Zbierał informacje o ludziach, wydarzeniach i zagadnieniach, które pozwalały wykryć i zwalczyć przeciwnika politycznego. Zamawiał w odpowiednich komórkach MBP instalowanie podsłuchów telefonicznych i mieszkaniowych, przeprowadzał aresztowania, czasem sam asystował przy przesłuchaniach, studiował protokoły dochodzeń, zapisy i opracowania podsłuchów, przeglądał przechwyconą przez bezpiekę korespondencję i jej opracowania" – napisał Robert Spałek w książce "Komuniści przeciwko komunistom".
Józef Światło urodził się 1 stycznia 1915 r. w Medynie koło Zbaraża jako Izaak Fleichfarb. Od 1933 r. należał do Komunistycznego Związku Młodzieży Polski. Był dwukrotnie aresztowany. W 1938 r. został powołany do służby wojskowej. W 1939 r. brał udział w kampanii polskiej, a po jej zakończeniu znalazł się na terenie ZSRS, tam został deportowany na Syberię. W 1943 r. wstąpił do armii polskiej gen. Zygmunta Berlinga. Następnie służył w aparacie bezpieczeństwa: od stycznia do września 1945 r. pełnił funkcję zastępcy kierownika Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa w Warszawie, następnie w latach 1945–1946 w Olsztynie, a w latach 1946–1948 w Krakowie. Od października 1948 r. pracował w komórce Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego zajmującej się kontrolą partii komunistycznej. W latach 1950–1951 pełnił funkcję wicedyrektora Biura Specjalnego MBP, a następnie do grudnia 1953 r. wicedyrektora X Departamentu MBP.
W 2009 r. ukazał się książka prof. Paczkowskiego "Trzy twarze Józefa Światło", przedstawiająca historię Światły, przed wstąpienie do bezpieki, podczas służby w niej i po ucieczce na zachód. Jak powiedział prof. Paczkowski: "Powstanie tej książki było możliwe, gdyż po 1989 r. otworzyło się wiele archiwów".(PAP)
Autor: Tomasz Szczerbicki
szt/ aszw/ ep/
